Zagospodarowanie słomy po zbiorze kukurydzy ziarnowej jest jednym z większych problemów, z którymi zmagają się producenci rolni. Prawidłowy rozkład słomy kukurydzianej będzie wtedy, gdy dokładnie pocięte i równomiernie rozrzucone po powierzchni pola resztki pożniwne zostaną dobrze wymieszane z wierzchnią warstwą roli, a następnie po częściowym jej rozłożeniu przyorane pługiem.
Zagospodarowanie resztek pożniwnych powinno być wykonane jak najszybciej po zbiorze, ponieważ im dłuższy będzie okres ich rozkładu po wymieszaniu z glebą, tym więcej składników będzie dostępnych dla roślin w kolejnym roku.
Zróżnicowany stan pola po zbiorze
Po zbiorze kukurydzy na kiszonkę na powierzchni pola pozostaje ściernisko, zazwyczaj o wysokości około 20 cm, które przed przyoraniem zaleca się dobrze rozdrobnić i wymieszać z wierzchnią warstwą roli dostępnym w gospodarstwie narzędziem lub agregatem do uprawy pożniwnej. Jeżeli rośliny kukurydzy były zbierane na kiszonkę wysokoenergetyczną i pozostało ściernisko wysokie (30-50 cm), to w pierwszej kolejności trzeba je dokładnie rozdrobnić.
Po zbiorze kukurydzy na ziarno lub CCM na powierzchni pola pozostaje ściernisko z bardzo dużą ilością pociętej słomy przez rozdrabniacz umieszczony pod przystawką obrywającą kolby podczas zbioru kombajnem. W przypadku gdy po zbiorze ziarna na polu pozostało ściernisko i nierozdrobnione łodygi kukurydzy z liśćmi, to w pierwszej kolejności należy je dokładnie pociąć. Do rozdrobnienia słomy kukurydzianej mogą być wykorzystywane różnego rodzaju rozdrabniacze resztek pożniwnych i gałęzi, które zapewniają dokładne rozdrobnienie łodyg zarówno wzdłuż jak i w poprzek włókien.
Do rozdrobnienia mniejszych ilości suchej słomy kukurydzianej z równoczesnym jej wymieszaniem można (ale z gorszym skutkiem) wykorzystać też ciężkie brony talerzowe, którymi należy pracować ukośnie do kierunku rzędów w dwa ślady. Po zbiorze kukurydzy w okresie zimowym, kiedy uprawy pożniwnej nie da się wykonać, warto przynajmniej pozostawione ściernisko zwałować.
Grube i twarde łodygi kukurydzy zostaną zgniecione, co z jednej strony przyspieszy ich rozkład, a z drugiej pozwoli ograniczyć populację zimującej w dolnych międzywęźlach łodygi omacnicy prosowianki. Wykonywanie zabiegu rozdrabniania ścierniska bezpośrednio po zbiorze kukurydzy również jest jedną z metod ograniczania ilości tego szkodnika.
Uprawa pożniwna
Po zbiorze kukurydzy na polu występują trudne warunki dla pracy agregatów ścierniskowych ze względu na dużą ilość słomy i silnie ukorzenione z grubymi łodygami ściernisko. Podczas uprawy pola po zbiorze kukurydzy podstawowym celem jest spulchnienie wierzchniej warstwy roli i wymieszanie jej z resztkami pożniwnymi. Do głównych parametrów określających warunki pracy agregatów ścierniskowych można zaliczyć: masę resztek pożniwnych i ich formę, warunki glebowo-wilgotnościowe oraz głębokość uprawy, która powinna być dostosowana do plonu resztek pożniwnych.
W praktyce można też stosować zasadę, że im większy plon słomy, tym krócej powinna być ona pocięta. Jest to ważne, ponieważ od tego jak słoma jest pocięta i rozrzucona, zależy też jakość pracy narzędzi uprawowych oraz równomierność jej wymieszania z rolą. W związku z tym, aby dobrze wymieszać resztki pożniwne z rolą, trzeba dostosowywać głębokość pracy elementów roboczych do ich plonu. W zależności od stosowanego systemu uprawy i założonego celu można starać się wprowadzić jak największą ilość resztek do spulchnianej warstwy lub pozostawić np. około 30% na powierzchni pola jako mulcz.
Brony talerzowe klasyczne
Brony talerzowe są najczęściej wykorzystywane do przedsiewnego doprawiania gleb ciężkich oraz do uprawy pożniwnej, ponieważ tworzą wystarczająco dobre warunki do kiełkowania nasion chwastów i samosiewów. Podstawową zaletą tego narzędzia jest możliwość cięcia i mieszania resztek roślinnych na założoną głębokość z zachowaniem dobrej odporności na zapychanie się. Podczas pracy sekcje brony talerzowej przemieszczają rolę w prawo i w lewo, co powoduje mieszanie resztek pożniwnych z wierzchnią warstwą roli.
Równomierne wymieszanie resztek roślinnych z rolą przyspiesza ich rozkład oraz daje możliwość wykonania uprawy z jednoczesnym pozostawieniem części resztek na powierzchni pola w postaci tzw. mulczu. W klasycznych bronach talerzowych talerze gładkie lub zębate, montowane w sekcjach na wałach, są ustawione ukośnie do kierunku pracy. Za korzystniejsze rozwiązanie uznawane jest rozmieszczenie naprzemienne talerzy gładkich i zębatych na każdym z wałów.
Talerzówka pracuje wówczas dobrze zarówno w warunkach suchych, jak i wilgotnych. Ustawienie sekcji z talerzami na ramie nośnej może występować w kształcie V, X lub 2V. Mocowanie talerzy w sekcjach na wspólnym wale ogranicza kopiowanie nierówności na powierzchni pola. Opcja zmiany kąta pracy talerzy pozwala na dobranie takich ustawień, które pozwalają uzyskać zarówno dobre rozdrobnienie łodyg, jak i wymieszanie ich z wierzchnią warstwą roli.
Brony talerzowe mogą być wykorzystywane do uprawy na wszystkich rodzajach gleb oraz w zróżnicowanych warunkach polowych. Po zbiorze kukurydzy ziarnowej występuje zazwyczaj duża różnorodność rozłożenia masy roślinnej na powierzchni pola. Jakość pracy bron talerzowych jest przede wszystkim uzależniona od kąta ustawienia talerzy, co wpływa na efektywne cięcie resztek pożniwnych i ich mieszanie ze spulchnianą warstwą.
Przy małym kącie ustawienia rzędów talerzy do kierunku jazdy następuje bardziej intensywne kruszenie grud roli, natomiast zwiększenie kąta natarcia zapewnia lepsze wymieszanie większych ilości resztek pożniwnych. Brony talerzowe w wersji zawieszanej, w których nacisk talerza na glebę nie przekracza 40 kG, będą dobrze pracowały na glebach lekkich i średnich. Na glebach ciężkich z dużą ilością słomy dobre efekty pracy brony talerzowej uzyskuje się cięższymi lub dociążonymi narzędziami, w których nacisk talerza na glebę dochodzi do około 100 kG, a jego średnica wynosi około 600 mm.
W przypadku występowania korzystnych warunków wilgotnościowych talerze bez problemu zagłębiają się na głębokość 10-12 cm, co w przypadku uprawy pola po zbiorze kukurydzy na ziarno pozwala dobrze rozprowadzić dużą ilość resztek w spulchnianej warstwie. Zwiększanie kąta natarcia talerzy w bronach klasycznych skutkuje też zwiększaniem głębokości pracy oraz zmniejszaniem wskaźnika nierównomierności głębokości roboczej.
Wadą bron talerzowych jest słabe zwalczanie chwastów głęboko korzeniowych, a chwasty rozłogowe (np. perz) przy tym sposobie zagospodarowania ścierniska są rozmnażane. Cenną zaletą bron talerzowych jest ich duża przydatność do pracy na polach zakamienionych oraz możliwość pracy na głębokość do 20 cm.
Najlepszą jakość uprawy pożniwnej bronami talerzowymi uzyskuje się przy prędkościach około 10 km/h, a zapotrzebowanie mocy wynosi wówczas od 25 do 30 kW na 1 metr szerokości roboczej narzędzia.
Kompaktowe brony talerzowe
W kompaktowych bronach talerzowych talerze są standardowo ustawione w dwóch równoległych rzędach. Ułożyskowane talerze są niezależnie mocowane do ramy nośnej na sztywnych lub sprężynowych ramionach. Na jednym ramieniu może być mocowany 1 lub 2 talerze. Sztywne ramiona na ramie nośnej posiadają zabezpieczenie przeciążeniowe w postaci amortyzatorów gumowych.
W przypadku zastosowania ramion sprężynowych służą one jednocześnie do mocowana talerzy oraz spełniają funkcję zabezpieczenia przeciążeniowego. Tak zamontowane i zabezpieczone talerze charakteryzują się większą trwałością i mniejszą podatnością na uszkodzenia podczas pracy, szczególnie na glebach zakamienionych. Talerze mogą być łożyskowane na ramionach pojedynczo lub podwójnie.
Ich indywidualne mocowanie zapewnia tym samym dokładne kopiowanie nierówności na powierzchni pola oraz skutkuje powstawaniem drgań podczas pracy, co sprzyja lepszemu ich zagłębianiu się i kruszeniu roli. Standardowe wyposażenie agregatów z sekcją spulchniającą w postaci kompaktowej brony talerzowej stanowią też wały ugniatające, które są umieszczone za drugim rzędem talerzy. Ich zadaniem jest ustalenie założonej głębokości pracy talerzy oraz zagęszczanie i wyrównywanie wymieszanej z resztkami pożniwnymi wierzchniej warstwy gleby.
W zależności od warunków panujących na polach mogą być to wały rurowe, sprężynowe, pierścieniowe o przekroju stożkowym lub szczelinowo-stożkowym czy rolkowe.
Przeprowadzone liczne badania i obserwacje dotyczące oceny jakości pracy agregatów na bazie kompaktowej brony talerzowej pozwalają stwierdzić, że tego typu rozwiązania znajdują obecnie szerokie zastosowanie w uprawie pożniwnej, zagospodarowaniu poplonów czy mieszaniu nawozów mineralnych z rolą.
Tego typu agregaty znajdują też powszechne zastosowanie w bezpłużnych systemach uprawy roli. Uzębione talerze dobrze zagłębiają się w rolę i to również o stosunkowo małej wilgotności. W zależności od zwięzłości i wilgotności roli osiągana głębokość robocza wynosi od ok. 6 cm na glebie ciężkiej, gliniastej do 13 cm na glebach lżejszych.
W bronach z regulacją kąta natarcia można stosować różne ustawienia talerzy, co wpływa na podcięcie systemu korzeniowego i efektywność mieszania gleby. Wraz ze wzrostem kąta natarcia talerzy zwiększa się też podcięcie i intensywność mieszania roli, ale zwiększeniu ulegają też opory robocze.
W przypadku uprawy pola po zbiorze kukurydzy ustawienia talerzy z sekcjach roboczych powinny być różne. W pierwszej sekcji najlepiej sprawdzają się ustawienia talerzy pod kątem nie mniejszym niż 20°. Talerze drugiej sekcji najkorzystniej jest ustawić w zakresie kątów 20-25°, co poprawia efektywność wymieszania resztek pożniwnych z glebą. Przy mniejszych głębokościach roboczych - poniżej 12 cm i kącie natarcia talerzy mniejszym niż 20° uzyskiwane jest bardzo dobre spulchnienie całej powierzchni pola, ale część ścierniska kukurydzy może nie zostać w pełni podcięta.
Taka sytuacja częściej może występować w przypadku pracy wzdłuż rzędów roślin, gdzie częściej będzie pozostawało niepodcięte mocno ukorzenione ściernisko. Pełne podcięcie ścierniska łatwiej jest uzyskać podczas pracy w kierunku ukośnym do rzędów oraz przy utrzymywaniu głębokości 12 cm. Stosowanie zbyt dużych kątów natarcia podczas uprawy gleb wilgotnych może sprzyjać zalepianiu się talerzy.
Pokruszenie i zagęszczenie uprawionej powierzchni pola jest uzależnione od typu wału, będącego na wyposażeniu agregatu uprawowego. Na glebach lekkich i średnich dobrze powyższe cele pozwalają osiągać wały strunowe. Lepsze zagęszczenie roli z wymieszanymi resztkami roślinnymi można uzyskać, stosując wał pierścieniowy, który na powierzchni pozostawia wyraźne rowki w miejscach pracy pierścieni.
Tak uformowana po zabiegu powierzchnia pola zwiększa też odporność gleb gliniastych na zaskorupienie. Agregaty na bazie kompaktowej brony talerzowej zapewniają też dobre pokruszenie roli w całym zakresie głębokości roboczej oraz pozostawiają małe zbrylenie na powierzchni pola. Uprawiona powierzchnia pola jest dobrze wyrównana, a resztki pożniwne zostają dobrze przykryte.
Agregaty na bazie kultywatora
Spośród narzędzi biernych najlepsze efekty wymieszania rozdrobnionych resztek z warstwą gleby można osiągnąć kultywatorem o zębach sztywnych lub agregatem podorywkowym, którego elementami spulchniającymi są zęby sztywne. Dodatkową zaletą tych narzędzi jest odległość ramy od powierzchni pola. Jeżeli wynosi ona nie mniej jak 70 cm, to znacznie zmniejsza się ryzyko zapychania narzędzia podczas pracy na polach z dużą ilością resztek pożniwnych.
Montowane w agregatach sztywne zęby robocze charakteryzują się dużym zróżnicowaniem konstrukcji i mogą być zakończone gęsiostopkami o różnym kształcie i wymiarach. Odległość między zębami zależy od szerokości zamontowanych gęsiostopek i może wynosić od 25-30 cm do 40-45 cm przy gęsiostopkach skrzydełkowych lub z lemieszami bocznymi. Pomimo tak dużego zróżnicowania, zęby sztywne mogą być wykorzystywane do uprawy na różnych rodzajach gleb i w szerokim zakresie warunków polowych.
Prowadzone badania kultywatorów wyposażonych w zęby sztywne zakończone gęsiostopkami przy zróżnicowanych parametrach roboczych wykazały, że zapotrzebowanie na energię do pokonania oporów roboczych jest w sposób liniowy zależne od głębokości pracy. W związku z tym, wraz ze zwiększaniem głębokości roboczej, będzie rosła również siła oporu stawiana przez narzędzie, co przekłada się na większe zużycie paliwa.
Podobną dynamikę zmian stwierdzono również w przypadku zwiększania prędkości roboczej przy jednoczesnym uwzględnieniu warunków panujących na polu (rodzaj gleby, jej wilgotność i zwięzłość). Kolejnym czynnikiem wpływającym na jakość pracy kultywatora oraz opór roboczy jest kształt elementów roboczych montowanych na zębach. Badania zębów sztywnych o różnej konstrukcji z uwzględnieniem kąta rozwarcia skrzydeł bocznych czy kąta nachylenia dzioba wykazały, że niezależnie od głębokości i prędkości roboczej, wraz ze wzrostem kąta rozwarcia skrzydeł bocznych, zwiększają się opory robocze zębów. Nie bez znaczenia pozostaje też stan krawędzi tnącej, która ulega stopniowemu zużywaniu się i stępieniu, co wpływa na jakość pracy narzędzia.
Prowadzone badania wykazały, że w przypadku stępienia krawędzi tnących glebę, wartość oporów przecinania roli może się zwiększać nawet do 80%. Stopniowe tępienie się krawędzi roboczych powoduje tym samym wzrost oporów roboczych oraz wpływa na jakość kruszenia spulchnianej warstwy roli nad zębem, na co większość użytkowników nie zwraca większej uwagi. Uzyskiwanie dobrych efektów pracy na polach po zbiorze kukurydzy z dużą ilością resztek pożniwnych wymaga stosowania większych głębokości roboczych (od 10 do 16 cm).
Przy zbyt płytkiej uprawie może występować słabe mieszanie dużej ilości resztek ze spulchnianą warstwą i będzie dochodziło do zgarniania resztek pożniwnych przez elementy robocze. Taka sytuacja będzie występowała szczególnie wtedy gdy słoma nie zostanie dokładnie pocięta, co będzie skutkowało zapychaniem się kultywatora.
Badania porównawcze agregatów uprawowych wyposażonych w sekcje spulchniające w postaci kultywatorów o zębach sztywnych, bron talerzowych i kompaktowych bron talerzowych nie dają jednoznacznej odpowiedzi, które z rozwiązań daje najlepszy efekt pod względem jakości uprawy czy mniejszego zapotrzebowania na energię. Duże znaczenie na uzyskiwane wyniki miały warunki glebowe oraz stan powierzchni pola (ilość resztek pożniwnych) na którym prowadzona była uprawa.
W jednym z badań prowadzonych na glebach zlewnych - gliniastych lepsze przykrycie resztek pożniwnych oraz mniejsze nakłady energetyczne ponoszone były przy uprawie kultywatorami z zębami sztywnymi w porównaniu do ciężkiej brony talerzowej. Natomiast większość analiz nie daje wyraźnych odpowiedzi, który z porównywanych agregatów czy narzędzie pracuje lepiej. Trudno jest też jasno oceniać zapotrzebowanie na energię w postaci ilości zużytego paliwa na jednostkę uprawianej powierzchni, kiedy różnice są bardzo małe i podczas uprawy pożniwnej brona talerzowa zużywa niespełna o 0,3 l/ha paliwa więcej.
Dlatego też oprócz jakości pracy, która jest ważna, należy uwzględniać możliwość wykorzystania danego narzędzia w ciągu roku, co wpływa na koszty jego eksploatacji. Przy ocenie danego agregatu czy narzędzia warto również zwrócić uwagę na osiągane plony, na których poziom mogą mieć wpływ różnice w uzyskiwanej strukturze roli po zastosowaniu danego rozwiązania technicznego.